هشتاد سال پس از تسلیم آلمان نازی، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، حرف‌های زیادی دربارۀ آن واقعه و ویرانی بی‌سابقه‌ای که اتحاد جماهیر شوروی در طول جنگ جهانی دوم متحمل شد، برای گفتن داشت.
اما دربارۀ آن یکی جنگ، بزرگ‌ترین جنگ در اروپا از زمان جنگ جهانی دوم، یعنی تهاجم روسیه به اوکراین، حرف چندانی نزد.
در واقع، به‌جز اشاره‌ای گذرا به آن‌چه پوتین آن را «عملیات ویژه نظامی» می‌نامد، هیچ اشاره‌ای در سخنرانی‌اش به جنگ اوکراین وجود نداشت.
این ممکن است یک سازوکار روانی برای کنار آمدن با واقعیت باشد، یا شاید یک تصویر دوپرده‌ای، یا صرفاً بازتابی از گره کور سیاسی‌ای که کرملین برای خود در این جنگ ایجاد کرده است؛ جنگی که اوکراین را ویران کرده اما تلفات بیشتری به روسیه به‌نسبت تمام جنگ‌هایی که این کشور از سال ۱۹۴۵ به این‌سو تجربه کرده، وارد آورده است.
جشن و رژه پیروزی در میدان سرخ مسکو در هشتادمین سالگرد تسلیم آلمان نازی
جنگ علیه اوکراین در مفهومی که کرملین «علل ریشه‌ای» می‌نامد، گره خورده است؛ مفهومی که عمدتاً یک تعبیر کنایه‌آمیز از نسخۀ مسکو از تاریخ قرن بیستم است؛ روایتی که در آن اتحاد جماهیر شوروی به همراه متفقین اروپا را آزاد کرد و سپس چهار دهه حکومت اقتدارگرا و کمونیستی را بر بخش بزرگی از آن تحمیل کرد.
متغیرهای معادلۀ پیچیده و تحریف‌شدۀ کرملین شامل این ادعای نادرست است که «اوکراین اکنون در دست نئونازی‌هایی است که ۱۱ سال پیش با یک کودتا رئیس‌جمهور طرفدار روسیه را برکنار کردند و گویشوران روسی در شرق اوکراین را مورد آزار قرار دادند».
یک متغیر مهم دیگر نیز این ادعا است که «ایالات متحده و ناتو به مسکو خیانت کردند؛ زمانی که این پیمان نظامی اعضای سابق پیمان ورشو – ازجمله جمهوری چک، لهستان، مجارستان و... – را در سال‌های بعد به عضویت پذیرفت.
پوتین در سخنرانی ۹ مه (۱۹ اردیبهشت) گفت: «ما درس‌های جنگ جهانی دوم را به یاد داریم و هرگز با تحریف وقایع آن، با تلاش برای توجیه جلادان و بدنام کردن برندۀ واقعی، موافقت نخواهیم کرد. حقیقت و عدالت با ما است. تمام کشور، همۀ جامعه، مردم، از شرکت‌کنندگان در عملیات ویژۀ نظامی حمایت می‌کنند.»
در این سخنرانی که تنها ۱۰ دقیقه طول کشید و یکی از کوتاه‌ترین سخنرانی‌های روز پیروزی در ۲۶ سال زمامداری پوتین به شمار می‌رفت، او پاسخی به‌عنوان اصلاح یا شاید طعنه‌آمیز به سخنان دونالد ترامپ داد.
دو روز پیش از آن رئیس‌جمهور آمریکا گفته بود: «پیروزی عمدتاً به‌خاطر [ایالات متحده] حاصل شد، چه خوش‌تان بیاید چه نه. ما وارد آن جنگ شدیم. ما آن جنگ را بردیم.»
رژه خودروهای نظامی روسیه در جشن روز پیروزی در میدان سرخ مسکو
در مسکو، این سخن ترامپ سخنی کفرآمیز تلقی می‌شود؛ جایی که خاطرۀ بیش از ۲۰ میلیون کشتۀ جنگی اتحاد جماهیر شوروی همچنان به‌شدت زنده است، همان‌طور که نبرد استالینگراد ــ آن برخورد فاجعه‌بار که بسیاری از تاریخ‌نگاران آن را نقطه‌عطفی در جنگ می‌دانند ــ در ذهن‌ها نقش بسته است.
پوتین گفت: «ما همیشه به یاد خواهیم داشت که گشایش جبهۀ دوم در اروپا ــ پس از نبردهای سرنوشت‌ساز در خاک اتحاد جماهیر شوروی ــ پیروزی را نزدیک‌تر کرد.» این جمله اشاره‌ای بود به تهاجم متفقین به نرماندی، ۱۶ ماه پس از نبرد استالینگراد.
برخلاف سخنرانی‌های گذشته، پوتین این‌بار در انتقاد از غرب محتاط‌تر بود. برای نمونه، او در سال ۲۰۰۷ ایالات متحده را به آلمان نازی تشبیه کرد و در سال ۲۰۲۲، چند ماه پس از آغاز تهاجم به اوکراین، آمریکا را متهم کرد که «تمام جهان را تحقیر کرده است».
پس تکلیف اوکراین چه شد؟
تهاجم به اوکراین در میدان نبرد به‌نفع روسیه پیش می‌رود، چرا که نیروهای این کشور موفق شده‌اند نیروهای کم‌تعدادتر و با تجهیزات کمترِ اوکراینی را به‌تدریج فرسوده کنند.
در عرصۀ دیپلماتیک نیز تلاش‌های دونالد ترامپ برای اولویت دادن به حل‌وفصل این درگیری، انزوای سیاسی پوتین را ــ که با حمایت متحدان غربی توسط جو بایدن، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا، اعمال شده بود ــ در هم شکست.
دولت ترامپ با چندین خواستۀ اصلی کرملین موافقت کرده است؛ خواسته‌هایی که پوتین در ابتدا به‌عنوان توجیه جنگ مطرح کرده بود، از جمله به رسمیت شناختن ادعای روسیه بر شبه‌جزیرۀ کریمۀ اوکراین و جلوگیری از عضویت اوکراین در ناتو در آینده.
با این حال، اخیراً لحن دولت ترامپ تغییر کرده است. جی‌دی ونس، معاون ترامپ، هفتۀ پیش گفت که روسیه در مذاکرات صلح «زیاده‌خواهی می‌کند».
پوتین، به‌مناسبت جشن‌های روز پیروزی، آتش‌بس سه‌روزه اعلام کرد، اما ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، آن را «نمایشی» خواند و در مقابل، پیشنهادی برای توقف ۳۰روزۀ درگیری‌ها مطرح کرد. کی‌یف همچنین روسیه را به نقض گستردۀ آتش‌بسِ خودش متهم کرده و مسکو نیز اتهاماتی مشابه مطرح کرده است.
در هفته‌های اخیر، کی‌یف و مسکو با شدت فزاینده‌ای به استفاده از پهپاد و موشک علیه یکدیگر روی آورده‌اند. بنا بر ادعای وزارت دفاع روسیه، اوکراین در تاریخ ۷ مه (۱۷ اردیبهشت) بیش از ۵۰۰ پهپاد و ۱۱ موشک و بمب پروازی به اهداف روسیه پرتاب کرده است.
در ۸ مه (۱۸ اردیبهشت)، یعنی شب پیش از جشن‌های روسیه، ترامپ از پیشنهاد آتش‌بس ۳۰روزه حمایت و تهدید به اعمال تحریم کرد «اگر هیچ‌یک از طرفین آتش‌بس را رعایت نکنند».
این حمایت پس از گفت‌وگوی تلفنی ترامپ با زلنسکی اعلام شد؛ رئیس‌جمهوری که رابطه‌ای پرتنش با ترامپ دارد.
همچنین، قانون‌گذاران اوکراینی توافق بزرگی را تصویب کردند که به شرکت‌های آمریکایی دسترسی ویژه‌ای به منابع معدنی ارزشمند اوکراین می‌دهد؛ چیزی که ترامپ حمایت آمریکا از اوکراین را به آن مشروط کرده بود.
اتهام زدن به اوکراین به‌خاطر «نازیسم» نیز برگرفته از روایت گزینشی کرملین از قرن بیستم است؛ به‌ویژه در ارتباط با «استپان باندرا»، ناسیونالیست اوکراینی که بسیاری از اوکراینی‌ها او را به‌خاطر رهبری جنبش استقلال‌طلب ضد شوروی «قهرمان» می‌دانند، اما دیگران او را خائنی می‌دانند که نیروهایش با آلمان نازی همکاری کردند و مرتکب کشتار علیه لهستانی‌ها و یهودیان شدند.
پوتین در سخنرانی سال ۲۰۲۲ خود از «نئونازی‌های مورد حمایت غرب» در اوکراین و همچنین «باندراگرایان» (Banderites) یاد کرد؛ لقبی تحقیرآمیز که کرملین برای ملی‌گرایان اوکراینی استفاده می‌کند.
در سخنرانی امسال پوتین، این نوع لفاظی‌ها غایب بود، اما تنها این نبود؛ هیچ نشانه‌ای هم از این‌که پوتین در اندیشۀ پایان دادن به تهاجم روسیه باشد، دیده نشد.
ایگور یاکوونکو، روزنامه‌نگار و قانون‌گذار پیشین روس که اکنون یک جامعه‌شناس در تبعید است، در گفت‌وگو با شبکۀ «کارنت تایم» پیش از ایراد سخنرانی پوتین گفت: «پوتین قصد پایان دادن به جنگ ندارد. او هیچ تغییری در اهدافی که با آن‌ها جنگ را آغاز کرد، ایجاد نکرده است.»
به‌گفتۀ یاکوونکو، «هدف جنگ روشن است. این هدف در قالب دو اصطلاح کنایه‌آمیز بیان شده: "نازی‌زدایی" و "غیرنظامی‌سازی". اگر بخواهیم به زبان ساده بگوییم، منظور این است که اوکراین از توان نظامی خلع شود و دولت اوکراین نابود گردد.»
بیشتر در این باره: ۸۰ سالگی پایان جنگ جهانی؛ جشن پیروزی یا هراس از گسترش جنگ؟